در روانشناسی اجتماعی، یازده نوع تأثیرگذاری اصلی وجود دارد که عبارت‌اند از: ترغیب، خودنمایی، تلقین، سرایت، تقلید، عاطفه، درخواست، اجبار، انتقاد، نادیده گرفتن و دستکاری روانشناختی. دستکاری روانشناختی، تأثیر عاطفی پنهانی است که توسط یک فرد بر فرد دیگر اعمال می‌شود. این مفهوم به روانشناسی معکوس نزدیک و درعین‌حال متضاد آن است.
در روانشناسی معکوس، فرد با بیان چیزی مخالف خواسته واقعی خود، سعی می‌کند طرف مقابل را وادار به انجام عکس آن کند. درحالی‌که دستکاری روانشناختی با هدف تأثیرگذاری بر رفتار فرد برای کسب منافع شخصی و به ضرر طرف مقابل انجام می‌شود. تاکتیک‌های دستکاری روانشناختی معمولاً توسط افراد خودشیفته استفاده می‌شود، مانند باج‌گیری عاطفی یا ایجاد احساس گناه. این تاکتیک‌ها برای پنهان‌کردن نیات واقعی فرد است، مگر اینکه شما کاملاً آگاه باشید. ما باید آگاه باشیم و بدانیم چگونه با افراد خودشیفته رفتار کنیم.
روش‌های دستکاری روانشناختی در روابط بین‌فردی شامل مواردی چون: انکار (رد)، بی‌توجهی انتخابی، توجیه (عقلانی‌سازی)، انحراف (حواس‌پرتی، طفره‌رفتن)، فریب، پنهان‌کاری، ایجاد احساس گناه، شرم (شرمساری)، نقش قربانی بازی کردن و سرزنش قربانی است. گفته می‌شود کسانی که دیگران را دستکاری روانشناختی می‌کنند قربانیان خود را از طریق تقویت مثبت (تعریف، عذرخواهی‌های بیش از حد، هدیه دادن، توجه)، تقویت منفی (خلاص شدن از مشکل)، تقویت ناپایدار یا جزئی (ترس، تردید) و تنبیه (سرزنش، فریاد زدن) کنترل می‌کنند.
تشخیص دستکاری روانشناختی
برای تشخیص دستکاری روانشناختی باید نشانه‌های آن را بشناسید:
مزایای رهایی از دستکاری روانشناختی
اگر با افرادی که قصد دارند با دستکاری روانشناختی دیگران را تحت کنترل خود قرار دهند در ارتباط هستید، می‌دانید که این رفتارها تا چه حد می‌توانند بر سلامت روان شما تأثیر منفی بگذارند. زمانی که ارتباط خود را با این افراد به حداقل برسانید یا قطع ارتباط کنید و یاد بگیرید چطور بازیچه دیگران نشویم، مزایای زیر را به دست خواهید آورد:
- کنترل عاطفی: شما جنبه‌های عاطفی خود را تنظیم می‌کنید و احساسات خود را تحت کنترل نگه می‌دارید تا تحت تأثیر دستکاری روانشناختی قرار نگیرید.
- تصمیم‌گیری: با به دست آوردن مجدد استقلال خود، می‌توانید بهتر دستکاری روانشناختی را تشخیص دهید، تردیدهای خود را به چالش بکشید و بدون تأثیر حرف‌های منفی دیگران تصمیمات درست بگیرید.
- تفکر انتقادی: تفکر انتقادی به شما کمک می‌کند تا از موقعیت‌ها فاصله بگیرید، علاوه بر این گفتار و رفتار دیگران را به‌طور عینی ارزیابی کنید، بدون اینکه تحت تأثیر احساسات یا فشار قرار بگیرید.
- مدیریت استرس: با فاصله گرفتن از این افراد منبع اصلی استرس شناسایی می‌شود. به همین علت شما می‌توانید در فعالیت‌های دیگر شرکت کنید و بدون داشتن استرس از آن‌ها لذت ببرید.
سلامت جسمانی
حفظ رژیم غذایی درست برای سلامت کلی ضروری است، زیرا تغذیه مناسب هم به جسم و هم به ذهن انرژی می‌دهد و داشتن دیدگاهی مثبت به زندگی را تقویت می‌کند. در کنار تغذیه سالم، مراقبت از خود نقشی حیاتی در تضمین ثبات ذهنی و عاطفی ایفا می‌کند؛ زیرا اختصاص زمان به خود، آرامش و رشد شخصی را پرورش می‌دهد.
علاوه‌بر این، چرخه‌ی خواب منظم برای حفظ سطح انرژی و عملکرد شناختی حیاتی است. هنگامی که عادات ناسالم برطرف شوند، دستیابی به روال خواب ثابت آسان‌تر می‌شود و به بهبود تمرکز، خلق‌وخو و سلامت کلی منجر خواهد شد. در مجموع، این عادات به داشتن سبک زندگی سالم‌تر و رضایت‌بخش‌تر کمک می‌کنند و باعث افزایش اعتمادبه‌نفس در شما شده که در نتیجه به کاهش اثرات دستکاری روانشناختی بر شما تأثیر می‌گذارند.
عبارات رایج دستکاری روانشناختی و نحوه پاسخگویی
افرادی که دیگران را دستکاری روانشناختی می‌کنند از عبارات مختلفی در محیط‌های متفاوت استفاده می‌کنند. شما با اطلاع از این عبارات بهتر می‌توانید رفتارهای آن‌ها را تشخیص داده و واکنش بهتری نشان دهید. برخی از این عبارات در محیط‌های متفاوت عبارت‌اند از:
۱. محیط سیاسی
دستکاری روانشناختی در سیاست، اغلب برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی، کسب حمایت و حفظ قدرت از طریق بهره‌برداری از احساسات و تعصبات به کار می‌رود. سیاستمداران معمولاً از تاکتیک‌های اقناعی برای جلب نظر رأی‌دهندگان استفاده می‌کنند، مانند وعده‌های کلی مانند: «اگر به ما رأی دهید، برای کشور کار خیر می‌کنیم!» بااین‌حال، چنین اظهاراتی اغلب فاقد شواهد ملموس هستند و بر استراتژی‌های روانشناختی مانند توسل به احساسات، استفاده از زبان مبهم، ایجاد دوراهی‌های کاذب و ارائه نادرست حقایق برای شکل‌دهی به ادراک عمومی تکیه می‌کنند.
یک سؤال مناسب برای به چالش کشیدن چنین ادعاهایی می‌تواند این باشد: «چه شواهدی برای تأیید ادعای خود مبنی بر انجام کار خیر برای کشور دارید؟» این موضوع، پاسخگویی و تفکر انتقادی را تشویق می‌کند و برای شفافیت در گفتمان سیاسی فشار می‌آورد.
۲. محیط شرکتی
دستکاری روانشناختی در محیط شرکت مسئله رایج و پیچیده‌ای است که می‌تواند از طریق افراد مختلف، از جمله همکاران، مسئولان استخدام و مدیریت، آشکار شود. مثال رایج زمانی است که مدیر کل بدون ارائه جزئیات مشخص به کارمندی اطمینان می‌دهد: «دفعه بعد شما را برای ارتقاء شغلی انتخاب می‌کنیم». چنین اظهاراتی اغلب بر تاکتیک‌های روانشناختی مانند وعده پاداش‌هایی که هرگز محقق نمی‌شوند و پنهان کردن اطلاعات حیاتی برای حفظ انگیزه کارکنان در عین تأخیر در رشد واقعی شغلی، تکیه می‌کنند.
پاسخ مناسب برای مقابله با چنین ابهامی می‌تواند این باشد: «چرخه ارتقاء شغلی بعدی چه زمانی و جدول زمانی فرایند تصمیم‌گیری چگونه است؟» این امر برای شفافیت فشار می‌آورد و مدیریت را در قبال ادعاهای خود پاسخگو می‌کند.
۳. محیط خانواده
دستکاری روانشناختی در خانواده مسئله‌ای عمیقاً جدی خواهد بود که اغلب اثرات عاطفی و روانی ماندگاری بر قربانی می‌گذارد. این موضوع می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد، از تاکتیک‌های ظریف گرفته تا سوءاستفاده آشکار، طوری که والدین گاهی از اقتدار خود برای اعمال کنترل بر زندگی فرزندانشان استفاده می‌کنند. برای مثال، والدی ممکن است بگوید: «ما تو را به دنیا آوردیم، پس تصمیم‌گیری در مورد اینکه با چه کسی ازدواج کنی با ماست». این اظهارات از دستکاری روانشناختی و عاطفی استفاده می‌کند، حس کاذب کنترل را القا می‌کند و حتی ممکن است شامل گازلایتینگ یا دریغ عشق برای تحت فشار قرار دادن فرد به اطاعت باشد.
پاسخ قوی و قاطع به چنین دستکاری روانشناختی ای می‌تواند این باشد: «ازدواج تماماً در مورد عشق و سازگاری است، نه انجام تعهدات خانوادگی. این زندگی من است و من انتخاب‌های زندگی خود را انجام خواهم داد.» تعیین مرزهای محکم به حفاظت از استقلال شخصی کمک می‌کند و اطمینان می‌دهد که تصمیمات مهم زندگی بر اساس شادی فردی و نه با فشار خارجی گرفته می‌شوند.
۴. محیط آموزشی
دستکاری روانشناختی در محیط آموزشی می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر دانش‌آموزان بگذارد و ممکن است از طرف معلمان، همسالان یا حتی مدیریت باشد. استادی ممکن است بگوید: «با توجه به تمام کمک‌های اضافی که به شما کرده‌ام، انتظار بیشتری از شما دارم!» اظهاری که از تعهد، ایجاد احساس گناه و حتی تبعیض برای تحت فشار قرار دادن دانشجو استفاده می‌کند. چنین تاکتیک‌هایی می‌تواند استرس بی‌مورد ایجاد کند و بر عزت نفس دانشجو تأثیر بگذارد.
پاسخ مناسب در این شرایط می‌تواند این باشد: «از کمک‌های اضافی شما متشکرم، استاد. من اعتمادبه‌نفس بیشتری نسبت به انتظارات شما دارم و هرگز شما را ناامید نخواهم کرد.» این پاسخ ضمن قدردانی از کمک، اعتمادبه‌نفس و استقلال شخصی را تأیید می‌کند و از ریشه دواندن دستکاری روانشناختی و عاطفی جلوگیری می‌کند.
۵. محیط رسانه
دستکاری روانشناختی از طریق اشکال مختلف رسانه مانند مطبوعات، رادیو، سینما، تلویزیون، اینترنت و تبلیغات با پیشرفت علم و فناوری مدرن به‌طور قابل توجهی افزایش یافته است. تبلیغ‌کنندگان در این محیط به‌طور استراتژیک ترس‌ها، ناامنی‌ها و خواسته‌های مردم را هدف قرار می‌دهند و آن‌ها را متقاعد می‌کنند که یک محصول خاص مشکلاتشان را حل خواهد کرد. این امر از طریق تاکتیک‌های روانشناختی مانند تأییدیه افراد مشهور، ایجاد حس کمبود و تبلیغات شخصی‌سازی شده بر اساس داده‌های کاربر به دست می‌آید.
برای مقابله با این استراتژی‌های دستکاری روانشناختی ، اقدام مناسب این است که چند کار کنید. از جمله؛ تحقیقات مستقل انجام دهید، منبع اطلاعات را زیر سؤال ببرید و قبل از تصمیم‌گیری برای خرید، سطح قابل توجهی از شک و تردید را حفظ کنید.
داشتن سلامت روان با جلوگیری از دستکاری روانشناختی
رهایی از دستکاری روانشناختی به زمان، آگاهی و اعتمادبه‌نفس نیاز دارد. با درک تاکتیک‌های دستکاری، تعیین مرزهای روشن و تفکر انتقادی، می‌توانید از کنترل شدن توسط دیگران محافظت کنید. یادگیری نه گفتن، مدیریت احساسات و جستجوی پشتیبانی در صورت نیاز، گام‌های کلیدی در این فرایند هستند. با صبر و تمرین، می‌توانید کنترل افکار، احساسات و تصمیمات خود را پس بگیرید و زندگی سالم‌تر و مطمئن‌تر داشته باشید.